Horodło leży w zachodniej części Wyżyny Wołyńskiej, na lewym brzegu Bugu. W średniowieczu było ważnym ośrodkiem grodowym, strzegącym szlaku handlowego prowadzącego z Małopolski na Ruś. Sam gród pełnił rolę  także jako miejsce schronienia okolicznej ludności w obliczu wojny. W źródłach pisanych  Horodło jest wymienione po raz pierwszy w 1287 roku. Miejscowa ludność należała do wyznania grecko-ruskiego. Miejscowość ta dzieliła swój los z płn. częścią Ziemi zwaną Grodami Czerwieńskimi, przechodząc wielokrotnie z rąk ruskich do polskich czy od XIV wieku litewskich. W 1388 roku Horodło weszło w skład lenna bełskiego książąt mazowieckich. W 1413 roku król polski Władysław Jagiełło i książę Witold podpisują na zamku Unię polsko-litewską, zwaną Horodelską. W 1466 roku Księstwo Bełskie wraz Horodłem zostaje przyłączone do Korony Polskiej. W XVI wieku miasto się szybko rozwija, za czasów panowania Zygmunta Augusta zostaje wybudowany renesansowy ratusz. Horodło jest wielokrotnie niszczone przez obce wojska. W latach: 1500-26 przez Tatarów, w 1648 przez Chmielnickiego, 1655,1657, 1709  przez Szwedów i ich sojuszników. W 1772 roku Horodło włączono do zaboru austriackiego, od r. 1809 do Księstwa Warszawskiego, od 1815 r. do Królestwa Kongresowego. W 1869 roku miejscowość utraciła prawa miejskie. 

Miasto zbudowano na planie otwartym, w jego centrum znajdował się rynek z ulicami wybiegającymi z naroży.

Punktami warownymi miasta był zamek oraz klasztor dominikanów wraz z kościołem.

   Na terenie gminy znajdują się ciekawe zabytki dające świadectwo bogatej historii oraz turystycznej atrakcyjności tego mikro regionu.

Poniżej przedstawiamy najbardziej reprezentatywne i ważne zabytki Gminy

1.Zamek: Pozostałości obiektu są ulokowane na wschód od centrum miasta, nad Bugiem, aktualnie na płaskim i i zbliżonym do prostokąta kopcu o wymiarze około 60x90 m, otoczonym głęboką, szeroką i suchą fosą oraz poza nią niskimi wałami, teren ten jest zwany - Wałami  Jagiellońskimi, Grodziskiem lub Zamczyskiem. Od strony Bugu obszar ten jest podmyty przez rzekę tworząc urwisko. Na tym terenie, o wybitnych walorach obronnych, około X wieku ulokowano gród. W XIV w gród przebudowano na zamek. W kronice Janka z Czarnkowa czytamy, że pod koniec XIV wieku, zamek był jednym z najpotężniejszych na Rusi. Nic więc dziwnego, że w nim, w 1413 roku, podpisano akt Unii Horodelskiej. Od 1462 roku był siedzibą starostów polskich. Zamek ulegał licznym zniszczeniom podczas wojen, ale był zawsze odbudowywany. Ostateczny cios zadali mu Szwedzi w 1709 r. Po 1765 r na terenie obiektu wzniesiono dwór, jako siedzibę starosty. Dwór w XIX w. uległ zniszczeniu. Na początku XX wieku teren zniwelowano, niszcząc tym samym 

bezpowrotnie istniejące jeszcze pozostałość zamku jak i dworu.

2. Rzeźby Lwów:  Przedstawiają takie same figury dwóch siedzących lwów znajdujących się na prostokątnych cokołach stojących na ziemi. Lwy posiadają bujną grzywę opadającą na przednie łapy, mają otwarty pysk oraz wyraziste oczy i nozdrza, ich ogony spoczywają na grzbiecie. Lwy zostały przeniesione z dworu Wieniawka i ustawione w 1967 roku pośrodku rynku w Horodle. Prawdopodobnie pochodzą z zamku w Horodle i możliwe, że zostały wykonane w XVI wieku.

3. Kopiec Unii Horodelskiej: Znajduje się około 1km na północ od Horodła, przy drodze prowadzącej do Dubienki. Usypano go 10.X.1861 roku, w trakcje wielotysięcznej manifestacji patriotyczno-religijnej Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Horodle w 448 rocznicę podpisania Unii Horodelskiej. W 1924 roku został odnowiony i podniesiony do 11m wysokości. Na jego wierzchołku ustawiono żelazny krzyż oraz wykonano schody. Krzyż ma wygląd ściętego pnia drzewa z którego wyrasta nowa odrośl w postaci krzyża - jest to symbol odrodzonej Polski.   

4. Pałac w Strzyżowie:  Jest położony na skarpie opadającej stromo w kierunku Bugu, w płn. części wsi. Jest to późnobarokowy obiekt wybudowany w latach 1762-86 z inicjatywy Ludwiki Honoraty i Stanisława Lubomirskich. Został przebudowany przez Ożarowskich w 1836 roku w stylu klasycystycznym. Jest to budynek dwukondygnacyjny, frontem zwróconym w kierunku płn. z mocno zaakcentowanym środkowym ryzalitem, przez który prowadzi główne wejście do pałacu. Przed nim stoją cztery kolumny podpierające balkon znajdujący się na pierwszym piętrze. Ryzalit jest zwieńczony trójkątnym szczytem, w którym znajdują się kartusze herbowe Bończa, Starzeńskich i Skarżyńskich -Lis. Mimo upływu czasu pałac zachował częściowy, historyczny wystrój wnętrz z kominkami, plafonami i gzymsami. Symetrycznie po obu stronach głównego budynku stoją ośmioboczne pawilony- we wsch. mieścił się lamus a w zach. kaplica. Przed pałacem znajduje się obszerny dziedziniec. Na jego środku znajduje się gazon a po bokach, parterowe oficyny z pierwszej połowy XIX wieku.

5. Zespół Dworsko-Parkowy w Hrebennem: Jest położony w płn. części wsi, na skraju skarpy opadającej w stronę potoku Wieniawka. Dwór został wybudowany w II połowie XIX w, w wyniku przebudowy starszego obiektu przez rodzinę Podhorodeńskich. Jest prostokątną, parterową, podpiwniczoną budowlą z lekko wysuniętymi skrzydłami. Jest kryty dachem dwu lub czterospadowym Od strony zachodniej budynku znajdują się resztki zabytkowego parku wraz ze stawem.

6.Relikty Klasztoru Dominikanów: Klasztor został ufundowany w 1411 roku  przez Aleksandrę Olgierdówną siostrę Jagiełły i jednocześnie żonę Siemowita IV, księcia mazowieckiego i bełzskiego. Pierwszy budynek kościoła i klasztoru został wybudowany w 1425 roku przez Jana Biskupca, prowincjała zakonu dominikańskiego. Do pomyślnego rozwoju klasztoru przyczynił się m.in pochodzący z tego zgromadzenia bp kijowski Michał Treska. Budynki klasztorne prawdopodobnie na początku były drewniane i wchodziły w skład systemu obronnego miasta, dzieląc wraz z nim jego historię militarną, ulegając zniszczeniom podczas walk o Horodło. Na przykład podczas najazdu Chmielnickiego w 1648 r., czy w trakcie Wojny Północnej w 1702 roku. Po każdym najeździe klasztor był odbudowywany.  Dominikanie przebywali na terenie Horodła do 1783 roku, tj. do kasaty zakonu z polecenia władz austriackich. Od tego momentu budynki klasztorne ulegały systematycznemu niszczeniu. Ostatecznie zostały rozebrane w 1845 roku. 

6a. Plebania. Została wybudowana w 1864 roku, przez ks. Ignacego Górskiego z wykorzystaniem części murów dawnego klasztoru. Znajduje się na płd.- wsch. od kościoła. Jest wykonana w stylu klasycystycznym z cegły. Jest to budynek parterowy na rzucie prostokąta z ryzalitem od frontu w części wschodniej oraz dwukolumnowym gankiem. Dach jest czterospadowy, aktualnie kryty blachą. Obecnie pełni funkcję domu parafialnego.

6b. Wikariat. Jest to pozostałość wschodniego skrzydła dawnego klasztoru. Został odbudowany w 1864 roku. Jest to budynek parterowy, wykonany z cegły, na rzucie prostokąta. W środku znajdują się dwa pomieszczenia. Dach  jest czterospadowy, aktualnie kryty blachą.

Kościoły:

7.Obecny kościół parafialny (podominikański) pw. Św. Jacka i MB Różańcowej jest usytuowano w południowo - wschodnim narożu rynku.  W 1425 w tym miejscu został wybudowany kościół klasztorny dominikanów, który spłonął w 1500 r.  w wyniku najazdu Tatarów. W 1603 r. Bp chełmski Jerzy Zamojski konsekrował kościół dominikanów pod tym wezwaniem. Świątynię wraz z klasztorem spalili Kozacy w 1648 r. Kościół został odbudowany dopiero w latach 1739-1758 z fundacji Juliany i Ambrożego Strutyńskich w stylu pożnobarokowym. W 1852 r. pożar karczmy, stojącej obok kościoła, zniszczył dach, drewniane ołtarze, organy i okna świątyni. Po tym pożarze świątynię przebudowano, dodając więcej zewnętrznych detali architektonicznych. W roku 1920 wojska bolszewickie uszkodziły fasadę i jedną ze ścian kościoła pociskami armatnimi. Szkody zlikwidowano w 1921 Jest to budowla jednonawowa z prezbiterium zwróconym na południe. Nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa, z dwiema wieżami od frontu, wysuniętymi przed naroża fasady ukośnie do osi kościoła. Prezbiterium jest węższe i niższe od nawy, jednoprzęsłowe, zamknięte wewnątrz trójbocznie. Fasada frontowa kościoła jest wklęsła, po bokach nawy dwuwieżowa, na wysokim cokole, z murem attykowym, zwieńczona w części środkowej szczytem pomiędzy górnymi kondygnacjami wież. W płn. części kościoła znajduje się kruchta a we wsch. zakrystia, w zach. skarbiec. Przy dawnej wsch.  kaplicy wybudowano prawdopodobnie  w 1. poł. w. XIX kruchtę. Wewnątrz ściany nawy i prezbiterium znajdują się  rozczłonkowane parami pilastry o stylizowanych kapitelach z główkami aniołków, podtrzymującymi belkowanie z wydatnym, profilowanym gzymsem. Sklepienia w nawie i prezbiterium są  kolebkowo-krzyżowe, w pozostałych pomieszczeniach krzyżowe. Chór muzyczny jest murowany, wsparty na arkadzie. Dachy kościoła są dwuspadowe, niższy nad prezbiterium, z wieżyczką, nad przybudówkami pulpitowe; hełmy wież klasycyzujące wykonane po 1852 r., ośmioboczne z latarniami, kryte blachą.Kościół ten jest dziś główną świątynią parafii pw. Św. Jacka i M. B. Różańcowej.    ​​​​​​​​​​​​

Przed kościołem znajduje się drewniana dzwonnica z połowy XIX wieku, współczesna dzwonnica,  kaplica Matki Boskiej z końca XIX w. oraz dwie rzeźby przedstawiające Matkę Boską z drugiej połowy XVIII w.

8. Drewniana Cerkiew neounicka pw. św. Mikołaja znajduje się w płd.-zach. narożniku rynku. uje W Horodle były trzy cerkwie, najpierw prawosławne, a od 1596 roku unickie. Duża część wiernych Cerkwi prawosławnej w Polsce w roku 1596 przyjęła wiarę katolicką, zachowując dotychczasową liturgię i obrzędy. Od tej pory nazywa się ich unitami, lub później grekokatolikami. Główną cerkiew w centrum miasta, ku czci św. Mikołaja ( Mikulińska) zbudowano w 1510 r., następną w tym samym miejscu zbudował w 1836 r. Dziedzic Antoni Wieniawski. W 1875 roku władze rosyjskie brutalnie rozprawiają się z unitami zabierając im świątynie i wcielając wiernych do Cerkwi prawosławnej. Wtedy też ulega likwidacji unicki dekanat horodelski. Cerkiew zbudowana przez Wieniawskich przetrwała do 1928 r, do czasu gdy została podpalona. Na jej miejscu katolicy obydwu obrządków 1932 r. wybudowali nową, która jest obecnie kościołem pomocniczym parafii rzymskokatolickiej w Horodle. Zachował się w niej piękny rokokowy ikonostas i Carskie wrota z XVIII w. Obok świątyni znajduje się pomnik nagrobny wzniesiony w 1844 r., odnowiony w r. 1999, kamienny, w kształcie obelisku i kamienny nagrobek.  

 9. Drewniana Cerkiew unicka pw. Narodzenia NMP w Strzyżowie. Pierwsza wzmianka o cerkwi w Strzyżowie pochodzi z 1507 r. Została przebudowana w 1724 r. a następnie  wybudowana od nowa w 1817 r., została zamieniona na prawosławną w 1875 r., a po 1947 r. na kościół rzymsko katolicki. Obok obiektu znajduje się dzwonnica z 1817 r. oraz drewniana plebania z 1925 r

Historyczne Cmentarz grzebale

10. Cmentarze żydowskie w Horodle: A- stary , B-nowy, nieczynne, Aktualnie na ich powierzchni nie ma śladu po nagrobkach. Stary cmentarz był użytkowany od średniowiecza po XVII/XVIII w a nowy do okresu II Wojny Światowej.

11. Hrebenne - Cmentarz prawosławny, dawniej greckokatolicki w Hrebennem, nieczynny, założony w I poł. w. XIX, w kształcie czworoboku o pow. 0,16 ha, bez podziału na kwatery – Relikty cerkwi i obelisku – tuż obok drogi znajduje się miejsce po cerkwi, została wybudowana, nie wykluczone że w miejscu starszej świątyni, w 1773 r.  i rozebrana w 1938 r. Obok miejsca po cerkwi , w miejscu dawnego przy cerkiewnego cmentarza, znajduje się obelisk prawdopodobnie poświęcony fundatorom cerkwi, małżeństwu Białoskórskich.

12. Kopyłów -  Cmentarz prawosławny, dawniej greckokatolicki, nieczynny, założony dla grekokatolików w I poł. w. XIX, w kształcie czworoboku o pow. 0,36 ha

- Kopiec, mogiła żołnierzy z I Wojny Światowej o wysokości około 4 m , kształt  zbliżony do owalu o długości około 10 m i szer. 3m

.

13. Łuszków - Cmentarz prawosławny, dawniej greckokatolicki, nieczynny, założony w I poł. w. XIX dla grekokatolików, w kształcie wydłużonego czworoboku, o pow. 0,35 ha, bez podziału na kwatery

14. Matcze - Cmentarz prawosławny, dawniej grecko-katolicki, nieczynny, założony dla grekokatolików na pocz. w. XIX, funkcjonował do lat 40-tych XX w., w kształcie czworoboku o pow. 0,45 ha, bez podziału na kwatery.

15. Strzyżów – Cmentarz prawosławny, dawniej grecko-katolicki, nieczynny, założony dla greko-katolików w XIX wieku, około 0,4 ha, bez podziału na kwatery.

Cmentarzyska Kurhanowe

16. Na północ od miejscowości Matcze znajduje się wielki kompleks grobów kurhanowych złożonych z ponad 100 kopców, rozciągającym się na terenie o wymiarze około 1x0,5 km . Teren ten jest podzielony na kilka stanowisk archeologicznych posiadających oddzielną numerację. Najbardziej reprezentatywne stanowiska znajdują się w kompleksie leśnym (częściowo niestety na terenie szkółki leśnej ), na zachód od drogi lokalnej Horodło -Dubienka. 
Stanowisko w miejscowości Matcze 33, AZP 83-94 , 52 , jest wysunięte najdalej na północ i składa się z 8 kopców o regularnych kolistych zarysach o średnicach podstawy wahającej się  od 12 do 8 metrów i do 1m wysokości. Są raczej nieregularnie rozmieszczone w terenie o wymiarze około 100x100m. Stanowisko w miejscowości Matcze 35, AZP 83-94 , 54 , znajduje się w środku kompleksu kurhanów i składa się z 28 kopców o regularnych kolistych zarysach o średnicach podstawy wahającej się  od 15 do 6  metrów i do 1,5m wysokości. Są nieregularnie rozmieszczone w terenie o wymiarze około 200x200m. Stanowisko w miejscowości Matcze 39, AZP 83-94 , 58 , znajduje się w południowej części kompleksu kurhanów i składa się z 21 kopców o regularnych kolistych zarysach o średnicach podstawy wahającej się  od 20 do 6  metrów i do 1,5m wysokości. Są rozmieszczone w dwóch głównych rzędach w terenie o wymiarze około 200x100m. 

17. Drugi kompleks 17-21 kurhanów znajduje na płd. -zach. od tej miejscowości, nie opodal drogi Matcze - Hrubieszów.  Jest to stanowisko nr. 30, prawdopodobnie można go wstępnie datować na okres wczesnego średniowiecza. Posiada układ kopców ułożonych mniej więcej w dwie równolegle linie. Kopce mają od kilku do  około 11m m średnicy i 1,5m wysokości. Tylko to stanowisko jest wpisane do rejestru zabytków. Do tej pory nie było prowadzonych na nich badań archeologicznych. Tego zadania w 2020 roku podjęła się Fundacja Ureusz. Można przypuszczać że mamy tu do czynienia z cmentarzyskiem wielokulturowym datowanym od II tys. p.n.e do okresu wczesno-średniowiecza.     

 Foto D. Gazda, M. Gazda

„Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – Wspólnie dla dziedzictwa”